Sơ đồ bài viết
Trong hệ thống tư pháp của bất kỳ quốc gia nào, vai trò của cơ quan công tố là vô cùng quan trọng, quyết định tính nghiêm minh của pháp luật. Tại Việt Nam, cơ quan này là Viện Kiểm sát Nhân dân, và người đứng đầu, chịu trách nhiệm cao nhất cho toàn bộ hoạt động từ truy tố tội phạm đến giám sát tư pháp chính là Viện trưởng Viện Kiểm sát.
Chức danh này không chỉ đơn thuần là một vị trí quản lý hành chính, mà còn là một chức danh tư pháp cốt lõi, nắm giữ quyền lực và trọng trách to lớn. Bài viết này sẽ phân tích chuyên sâu về vị trí, quyền hạn, tiêu chuẩn và vai trò của Viện trưởng Viện Kiểm sát trong bộ máy nhà nước Việt Nam.
Giới thiệu chung về Viện Kiểm sát và chức danh Viện trưởng
Khái quát về Viện Kiểm sát Nhân dân (VKSND)
Để hiểu về Viện trưởng, trước hết cần hiểu về cơ quan mà họ lãnh đạo. Theo Hiến pháp và Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân, VKSND là cơ quan nhà nước có hai chức năng hiến định:
- Thực hành quyền công tố: Đây là quyền của Nhà nước trong việc truy tố tội phạm. VKSND là cơ quan duy nhất có thẩm quyền quyết định việc truy tố một bị can ra trước Tòa án.
- Kiểm sát hoạt động tư pháp: Đây là chức năng giám sát việc tuân thủ pháp luật của các cơ quan khác trong hệ thống tư pháp (như Cơ quan điều tra, Tòa án, Cơ quan thi hành án) nhằm đảm bảo pháp luật được thực thi nghiêm minh, công bằng, không bỏ lọt tội phạm và không làm oan người vô tội.
Hệ thống VKSND được tổ chức thống nhất theo ngành dọc, từ Trung ương (Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao) xuống địa phương (Viện Kiểm sát Nhân dân cấp tỉnh và cấp huyện).
Định nghĩa Viện trưởng Viện Kiểm sát
Viện trưởng Viện Kiểm sát là người đứng đầu Viện Kiểm sát nhân dân ở mỗi cấp tương ứng (Tối cao, tỉnh, huyện). Họ là người lãnh đạo, chỉ đạo, tổ chức và điều hành toàn bộ hoạt động của đơn vị mình.
Về mặt pháp lý, Viện trưởng là người đại diện chính thức cho Viện Kiểm sát trong các quan hệ công tác, quan hệ tố tụng và các hoạt động đối ngoại.
Tầm quan trọng của chức danh Viện trưởng
Vị trí Viện trưởng có tầm quan trọng đặc biệt bởi họ là người chịu trách nhiệm cao nhất trước pháp luật và trước cấp trên về mọi hoạt động của cơ quan. Họ không chỉ quản lý về mặt hành chính mà còn là người đưa ra các quyết định nghiệp vụ pháp lý quan trọng nhất, đặc biệt là trong các vụ án phức tạp.
Các quyết định của Viện trưởng liên quan đến tổ chức cán bộ, định hướng công tác nghiệp vụ, và việc thực thi quyền công tố có ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh trật tự, công bằng xã hội và quyền con người, quyền công dân.
Cơ cấu tổ chức của Viện Kiểm sát Nhân dân
Hệ thống Viện Kiểm sát Việt Nam được tổ chức theo 3 cấp, và ở mỗi cấp đều có một Viện trưởng đứng đầu:
Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao
- Vị trí: Đây là cơ quan cao nhất trong toàn ngành Kiểm sát, có nhiệm vụ lãnh đạo, chỉ đạo toàn bộ hệ thống; đồng thời thực hành quyền công tố và kiểm sát tư pháp ở cấp Trung ương (đặc biệt là các vụ án thuộc thẩm quyền của Tòa án Nhân dân Tối cao).
- Cơ cấu: Bao gồm nhiều đơn vị trực thuộc như các Cục, Vụ, Viện nghiệp vụ chuyên trách (ví dụ: Vụ thực hành quyền công tố và kiểm sát điều tra án an ninh, Vụ kiểm sát việc giải quyết các vụ án dân sự…).
- Người đứng đầu: Là Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao. Đây là chức danh tư pháp cao cấp nhất trong ngành, do Quốc hội bầu, miễn nhiệm, bãi nhiệm theo đề nghị của Chủ tịch nước. Chủ tịch nước là người ra quyết định bổ nhiệm sau khi được Quốc hội phê chuẩn.
Viện Kiểm sát Nhân dân cấp tỉnh
- Vị trí: Tổ chức tại 63 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương (ví dụ: VKSND Thành phố Hà Nội, VKSND tỉnh Đồng Nai).
- Trách nhiệm: Chịu trách nhiệm thực hành quyền công tố và kiểm sát tư pháp trên địa bàn tỉnh; đồng thời chỉ đạo, kiểm tra nghiệp vụ đối với các VKSND cấp huyện.
- Người đứng đầu: Là Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân cấp tỉnh, do Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao bổ nhiệm, miễn nhiệm, cách chức.
Viện Kiểm sát Nhân dân cấp huyện
- Vị trí: Tổ chức tại các đơn vị hành chính cấp huyện (huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh). Đây là cấp cơ sở, xử lý phần lớn các vụ án hình sự, dân sự… ban đầu.
- Trách nhiệm: Trực tiếp thực hành quyền công tố và kiểm sát tư pháp trong phạm vi địa phương.
- Người đứng đầu: Là Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân cấp huyện, do Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao bổ nhiệm, miễn nhiệm, cách chức (thường thông qua ủy quyền cho Viện trưởng cấp tỉnh).
Chức năng và quyền hạn của Viện trưởng Viện Kiểm sát
Quyền hạn của Viện trưởng được quy định rõ trong Luật Tổ chức VKSND, thể hiện vai trò “tư lệnh ngành” ở cấp của mình. Các nhóm quyền hạn chính bao gồm:
Lãnh đạo thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp
Đây là nhóm quyền lực pháp lý cốt lõi:
- Chỉ đạo nghiệp vụ: Trực tiếp chỉ đạo, tổ chức và chịu trách nhiệm về công tác thực hành quyền công tố, đảm bảo không bỏ lọt tội phạm và không làm oan người vô tội.
- Phê chuẩn các quyết định tố tụng: Viện trưởng (hoặc Phó Viện trưởng được ủy quyền) là người ký các quyết định phê chuẩn lệnh bắt, tạm giữ, tạm giam, khởi tố bị can của Cơ quan điều tra.
- Quyết định truy tố: Là người ký ban hành cáo trạng để truy tố bị can ra Tòa án.
- Quyền kháng nghị: Đây là một quyền lực tư pháp đặc biệt. Khi phát hiện bản án hoặc quyết định của Tòa án cùng cấp hoặc cấp dưới có vi phạm pháp luật nghiêm trọng, Viện trưởng có quyền ra quyết định kháng nghị theo thủ tục phúc thẩm, giám đốc thẩm hoặc tái thẩm để yêu cầu xét xử lại.
Quản lý, chỉ đạo hoạt động của hệ thống Kiểm sát
Với tư cách là người đứng đầu cơ quan, Viện trưởng có thẩm quyền tuyệt đối về quản lý nội bộ:
- Công tác cán bộ: Quyết định bổ nhiệm, miễn nhiệm, cách chức các chức vụ quản lý cấp dưới (ví dụ: Viện trưởng Tối cao bổ nhiệm Viện trưởng cấp tỉnh; Viện trưởng cấp tỉnh bổ nhiệm Trưởng phòng, Viện trưởng cấp huyện).
- Điều hành chung: Ban hành các quy chế làm việc, quy trình nghiệp vụ nội bộ; phân công nhiệm vụ cho các Phó Viện trưởng, Kiểm sát viên.
- Kiểm tra, thanh tra: Chỉ đạo công tác thanh tra, kiểm tra nghiệp vụ, xử lý kỷ luật đối với cán bộ, Kiểm sát viên thuộc quyền quản lý có vi phạm.
Tham gia xây dựng pháp luật và chính sách
- Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao có quyền trình dự án luật, pháp lệnh trước Quốc hội; tham dự các phiên họp của Chính phủ bàn về các vấn đề liên quan.
- Viện trưởng các cấp có trách nhiệm tổng kết thực tiễn áp dụng pháp luật, từ đó đưa ra các kiến nghị, đề xuất với Quốc hội, Chính phủ hoặc HĐND cùng cấp để sửa đổi, bổ sung pháp luật cho phù hợp.
Quan hệ công tác và đối ngoại
- Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao là đại diện pháp lý cao nhất của ngành Kiểm sát Việt Nam trong quan hệ hợp tác quốc tế về tư pháp, ký kết các hiệp định tương trợ tư pháp về hình sự, dẫn độ tội phạm với Viện Công tố, Viện Kiểm sát các quốc gia khác.
- Viện trưởng các cấp là đầu mối quan hệ, phối hợp công tác với các cơ quan cùng cấp (Công an, Tòa án, Cục Thi hành án) và cấp ủy Đảng địa phương.
Tiêu chuẩn, nhiệm kỳ và quy trình bổ nhiệm Viện trưởng
Để đảm nhận vị trí có quyền lực tư pháp lớn như vậy, pháp luật quy định các tiêu chuẩn và quy trình bổ nhiệm vô cùng chặt chẽ.
Tiêu chuẩn chung
Một người muốn được bổ nhiệm làm Viện trưởng phải đáp ứng các tiêu chuẩn cơ bản sau:
- Là công dân Việt Nam, có phẩm chất chính trị, đạo đức tốt, liêm chính, trung thực và bản lĩnh nghề nghiệp vững vàng.
- Có bằng Cử nhân Luật trở lên.
- Đã được đào tạo nghiệp vụ Kiểm sát và được bổ nhiệm làm Kiểm sát viên (thường là ở ngạch cao cấp hoặc trung cấp, tùy cấp Viện trưởng).
- Có kinh nghiệm công tác thực tiễn trong ngành Kiểm sát, thường phải kinh qua các vị trí lãnh đạo cấp dưới (như Phó Viện trưởng hoặc Trưởng phòng nghiệp vụ).
- Có năng lực quản lý, điều hành và tổ chức công việc.
Nhiệm kỳ
- Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao: Có nhiệm kỳ 5 năm, theo nhiệm kỳ của Quốc hội. Khi Quốc hội hết nhiệm kỳ, Viện trưởng tiếp tục làm nhiệm vụ cho đến khi Quốc hội khóa mới bầu ra Viện trưởng mới.
- Viện trưởng Viện Kiểm sát cấp tỉnh, cấp huyện: Có nhiệm kỳ 5 năm, kể từ ngày được bổ nhiệm.
Quy trình bổ nhiệm
Quy trình bổ nhiệm thể hiện rõ quyền lực ngành dọc và vai trò của các cơ quan quyền lực nhà nước:
- Đối với Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao:
- Chủ tịch nước trình danh sách đề cử để Quốc hội bầu.
- Quốc hội tiến hành bỏ phiếu tín nhiệm để bầu.
- Sau khi được Quốc hội bầu, Chủ tịch nước ra quyết định bổ nhiệm chính thức.
- Đối với Viện trưởng Viện Kiểm sát cấp tỉnh và cấp huyện:
- Ban Cán sự Đảng và lãnh đạo VKSND cấp trên (Tối cao đối với cấp tỉnh, tỉnh đối với cấp huyện) tiến hành quy trình lựa chọn nhân sự.
- Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao ra quyết định bổ nhiệm, miễn nhiệm, cách chức Viện trưởng VKSND cấp tỉnh và cấp huyện.
Vai trò của Viện trưởng trong hệ thống Viện Kiểm sát
Chức năng và quyền hạn nêu trên tạo nên vai trò đặc biệt quan trọng của Viện trưởng trong hệ thống tư pháp.
Lãnh đạo công tác chuyên môn, “người gác cổng” của công lý
Viện trưởng là người chịu trách nhiệm cuối cùng về chất lượng công tác nghiệp vụ. Trong các vụ án hình sự đặc biệt nghiêm trọng, phức tạp, dư luận xã hội quan tâm, Viện trưởng thường trực tiếp nghe báo cáo, cho ý kiến chỉ đạo về đường lối xử lý (phê chuẩn khởi tố, quyết định truy tố hay không).
Họ là người quyết định việc sử dụng quyền kháng nghị—một công cụ pháp lý tối quan trọng để sửa chữa các sai lầm trong xét xử, bảo vệ công lý.
Đảm bảo tính độc lập và khách quan trong truy tố
Một trong những vai trò lớn nhất của Viện trưởng là bảo vệ tính độc lập của ngành Kiểm sát. Họ phải đảm bảo rằng các Kiểm sát viên khi ra quyết định tố tụng chỉ tuân theo pháp luật và chứng cứ, không chịu sự can thiệp trái pháp luật từ bất kỳ cá nhân, cơ quan hay tổ chức nào. Bản lĩnh và sự liêm chính của Viện trưởng là yếu tố quyết định để Viện Kiểm sát có thể hoạt động khách quan.
Định hướng công tác tư pháp và cải cách pháp luật
Viện trưởng (đặc biệt là ở cấp Tối cao) là người định hướng chiến lược phát triển của ngành, đưa ra các phương hướng, chính sách trọng tâm trong từng giai đoạn (ví dụ: tập trung chống tham nhũng, chống tội phạm công nghệ cao, tăng cường ứng dụng công nghệ…). Họ đóng vai trò then chốt trong quá trình cải cách tư pháp, góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật hình sự và tố tụng.
Một số Viện trưởng Viện Kiểm sát tiêu biểu
Để hiểu rõ hơn về vị trí này, chúng ta có thể xem xét các Viện trưởng đang đương nhiệm tại các cơ quan Kiểm sát chủ chốt:
- Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao:
- Người đương nhiệm hiện nay là ông Nguyễn Huy Tiến (được Quốc hội bầu và Chủ tịch nước bổ nhiệm từ tháng 8 năm 2024).
- Với vai trò là “Tư lệnh” ngành, ông Nguyễn Huy Tiến chịu trách nhiệm trước Quốc hội về toàn bộ hoạt động của ngành Kiểm sát, chỉ đạo công tác thực hành quyền công tố và kiểm sát tư pháp trên phạm vi cả nước, đặc biệt là các đại án tham nhũng, kinh tế thuộc diện Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng, tiêu cực theo dõi, chỉ đạo.
- Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân TP. Hồ Chí Minh:
- Người đương nhiệm là ông Lê Văn Đông (được bổ nhiệm từ tháng 2 năm 2025).
- Với tư cách là Viện trưởng VKSND của một trung tâm kinh tế lớn nhất cả nước, ông Đông phải lãnh đạo ngành Kiểm sát thành phố xử lý khối lượng công việc khổng lồ, với nhiều vụ án phức tạp về kinh tế, tài chính, ngân hàng và tội phạm công nghệ cao.
Ý nghĩa của vai trò Viện trưởng Viện Kiểm sát
Vai trò của Viện trưởng Viện Kiểm sát mang ý nghĩa then chốt trong việc xây dựng nhà nước pháp quyền:
- Họ là người chịu trách nhiệm cao nhất trước Đảng, Nhà nước và Nhân dân về công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm và giám sát các hoạt động tư pháp.
- Họ đảm bảo cho pháp luật được tuân thủ một cách thống nhất, nghiêm minh trên toàn lãnh thổ, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân.
- Là đầu mối quan trọng trong chiến lược cải cách tư pháp, là nhân tố quyết định hiệu quả của cuộc đấu tranh phòng chống tham nhũng, tiêu cực.
- Thông qua việc lãnh đạo ngành Kiểm sát, Viện trưởng thể hiện rõ vai trò đại diện của Nhà nước trong việc bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người và quyền công dân đã được Hiến pháp ghi nhận.
Viện trưởng Viện Kiểm sát không chỉ là một chức danh hành chính mà là một vị trí lãnh đạo tư pháp chủ chốt. Họ là người đứng đầu hệ thống cơ quan giữ quyền công tố của Nhà nước, có vai trò quyết định trong việc đảm bảo tính nghiêm minh của pháp luật, từ việc phê chuẩn một lệnh bắt người đến việc kháng nghị một bản án.
Với quyền hạn to lớn và trách nhiệm nặng nề, Viện trưởng Viện Kiểm sát ở mỗi cấp chính là người “cầm trịch”, bảo đảm cho “cán cân công lý” được giữ thăng bằng, góp phần xây dựng một xã hội trật tự, kỷ cương và thượng tôn pháp luật.
Mời bạn xem thêm:
